Alt um ADHD

Tað kann vera bæði ein lætti og ein sorg at fáa diagnosuna ADHD. Tú kennir tað møguliga órættvíst, at tú skuldi halda so nógva pínu út sum barn og kanska eisini sum vaksin? Kanska hevur tú eisini fingið diagnosur sum angist og strongd og hevur verið sjúkrameldað/ur óteljandi ferðir, sum tú møguliga hevði sloppið undan, um tú kendi hesa diagnosu. Hinvegin kann diagnosan eisini vera ein lætti og geva tær eina kenslu av, at tingini endiliga koma í rættlag.

Við diagnosuni ADHD latast fleiri nýggjar hurðar upp – nýggir møguleikar til hjálp og viðgerð. Ein av hesum er heilivágur. Hvat merkir tað at vera í medisinskari viðgerð fyri ADHD? Kann heilivágurin broyta persónleikan? Skal heilivágur takast alt lívið? Og eru nøkur hjáárin?  Ein rúgva av tonkum og spurningum eru heftir at avgerðini um at fara í holt við heilivágsviðgerð fyri ADHD. Tað er ikki einanst tú, sum stríðist við hesum. Tað er ein týdningarmikil avgerð. Tú kanst hoyra nógv meira um at fara í heilivágsviðgerð her.

ADHD heilivágur broytir ikki tín persónleika, og tekur heldur ikki burtur tær avbjóðingar, ein kann hava av sínum ADHD kjarnueyðkennum.   Ein kann betra um sína hugsavnan og lætta um at savna seg, um eina uppgávu í senn. Nógv uppliva eisini, at tað verður lættari at steingja úti óljóð og ávirkan uttanífra eins og at skapa yvirlit í gerandisdegnum.

Hjá mongum lættir heilivágurin um hyperaktivitet og bráðlyndi. Tín viðgeri kunnar teg um, hvat heilivágurin kann gera fyri teg, umframt hvørji hjáárin kunnu vísa seg. Hareftir kanst tú gera av, um tú vilt royna heilivágin. 

Um tú hevur ADHD, er nøgdin av atlátsevnunum ’dopamin’ og ’noradrenalin’ í heilanum skerd. Við ADHD hevur heilin ikki røttu nøgdina av hesum báðum atlátsevnum. Hesi atlátsevni eru við til at stýra hugsavnan (eisini um keðiligar uppgávur), tá ætlanir skulu gerast og at hava tamarhald á sínum kenslum.

Heilivágur til ADHD hjálpir heilanum at gagnnýta bæði atlátsevnini við at vaksa um nøgdina av teimum. Tað er eisini málið, at tú skalt kenna á tær, at tú hevur lættari við at hugsavna teg og ikki er líka bráðhugsin og hyperaktivur, sum áðrenn tú byrjaði at taka heilivág.

Um tú heldur, at heilivágurin ikki minkar um tíni sjúkueyðkenni, eigur tú at tosa við tín viðgera, so tit kunnu rætta skamtin ella royna annað slag av heilivági.  

Mest vanliga slagið av heilivági verður nevnt ’sentralstimulerandi heilivágur’. Hann riggar stutt eftir, at hann verður tikin, men skal tó í summum førum takast fleiri ferðir dagliga fyri at halda ávirkanina við líka. Um ávirkanin ikki er nøktandi, ella um hjáárin vísa seg, verður vanliga skift til annað slag av heilivági.

Summi sløg av heilivági rigga skjótt, meðan onnur krevja tolsemi, tí at ávirkanin ikki vísir seg fyrr enn nakrar vikur eftir, at tey verða tikin. Tó rigga tey sløgini alt samdøgrið, og skulu bar atakast eina ferð um samdøgrið. Tey verða nevnd ’samdøgursheilivágur’.

Tað eru ikki øll við ADHD, ið uppliva somu eyðkenni. Eyðkenni, sum kunnu vera ein avbjóðing í gerandisdegnum hjá onkrum, eru møguliga als eingin trupulleiki hjá øðrum. Um tú t.d. hevur lyndi til at gloyma, skalt tú kanska umhugsa heilivág, sum tú bert skal taka eina ferð um dagin.

Tað er ikki vist frammanundan, at tín núverandi viðgerð er tann rætta fyri teg alt lívið. Tað at skifta starv, fáa ein maka ella verða foreldur kann hava ávirkan á tíni eyðkenni við ADHD og møguliga eisini tín tørv á heilivági.   

Allur heilivágur kann hava hjáárin við sær – eisini heilivágur fyri ADHD. Av tí at allar viðgerðir eru ymiskar, veldst tað um teg, heilivágin og nøgdina. Til tíðir er tað neyðugt at royna ymisk sløg av heilivági, fyri at finna rætta slagið til tín, sum gevur bestu úrslit.

Serkend hjáárin, sum ein kann uppliva, eru:  

• Svøvntrupulleikar
• Ringur matarlystur
• Búkilska  
• Pulsur og blóðtrýst hækka lætt
• At hava svimbul
• Høvuðpína
• Turrur munnur
• At lætna í vekt  

Flestu hjáárin við heilivági fyri ADHD, koma vanliga bara fyri í byrjanini av viðgerðini, men ringur matarlystur kann tó halda á. Um tú upplivir nógv hjáárin, er tað umráðandi, at tú tosar við tín viðgera, so tit saman kunnu finna røttu loysnina fyri teg. Blóðtrýst og pulsur skulu kannast regluliga. Tað kann gerast heima eftir avtalu við tín viðgera.   

Tað er ikki óvanligt at vera nervøsur ella sindur spentur, áðrenn ein fer til fyrstu viðtaluna. Tað er tó onki at stúra um, tí endamálið við fyrstu viðtaluni er veruliga bara at læra teg betri at kenna og at hoyra, hví tú ert komin. Áðrenn fyrsta prátið, er tað eitt gott hugskot at hugsa um hetta:

• Hvar koma mínar størstu avbjóðingar til sjóndar í gerandisdegnum?
• Var nógv stríð í mínum barndómi?
• Hvussu hevði eg tað við at ganga í skúla?
• Er nakað í mínum lívi, sum eg ikki megni (t.d. at røkja ávísar uppgávur ella skyldur)?  

Tað er ikki eitt einfalt úrslit, ið ásetir diagnosuna. Og tað kann vera trupult at gera av, um talan er um ADHD. Tí er tað heldur ikki óvanligt, at nógv við ADHD fáa diagnosur sum angist, strongd ella tunglyndi. Ein meting verður gjørd við tínum eyðkennum og dagligu avbjóðingum sum fyritreyt. Ein diagnosa verður ofta avgjørd frammanundan, og tí kann ein onnur diagnosa gera vart við seg saman við óviðgjørdum ADHD ella ADD.  

Vanliga biður tín viðgeri teg um at svara einum serligum spurnablaði, sum verður nevnt ’DIVA’. Tað er eitt samrøðuamboð til at avgera sjúku, sum verður brúkt til at meta, um vaksin hava ADHD. Her skalt tú m.a. svara á hvørjum stigi, tú:

• Hevur ringt við at varðveita uppmerksemi til uppgávur
• Ert óansin og hevur lyndi til at vera gáloysin
• Ikki lurtar  tá onnur tosa við teg
• Hevur ringt við at fáa skil á uppgávur  
• Missir ognarlutir burtur  
• Gloymir okkurt týdningarmikið
• Hevur óró í sinninum, og hevur ringt við at hava hendur og føtur í friði.

Tínar metingar geva sálarfrøðinginum ella læknanum eina ábending um talan møguliga er um ADHD. Aftaná eina samrøðu um upplivingar í barndóminum og dagligar avbjóðingar, ber helst til at vátta ella avsanna eina diagnosu. Hjá nógvum er hent at hava ein avvarðandi við sær til fyrstu viðtaluna, sum kann hjálpa við at minnast serstakar hendingar í barndóminum, sum tú ikki minnist. Tú upplivir møguliga, at tit hava hvør sína fatan av tínum barndómi og trivnaði.

Hjá summum er diagnosan ein lætti, sum gevur dirvi til at fara í holt við gerandisdagin. Hjá øðrum kann tað vera ein tung sorg og eitt merki, tey helst høvdu vilja verið fyriuttan. Sama hvussu tú hevur tað við tína diagnosu, er vert at minnast, at tú ert tann sami, sum áðrenn tú fekk diagnosuna. Nú hevur tú bara fingið eina frágreiðing um, hví alt onkuntíð kennist óvanliga trupult. Og nú veitst tú, at tað ikki er sjálvgjørt.

Tað er nú ein tíð fyri framman, har tú skalt góðtaka tína nýggju diagnosu og læra at klára teg við henni. Og tað kann taka tíð. Tú ert tíbetur ikki eina um tað, og saman við tínum viðgerða gera tit av, hvør besta viðgerðin fyri teg er.

Tey flestu fara í holt við psykoedukatión, sum snýr seg um at geva tær eina greiðari fatan um ADHD, so tað er lættari at skilja og handfara sítt ADHD, umframt tað, sum verður nevnt kognitiv atburðarviðgerð. Kognitiv atburðarviðgerð leggur dent á samanhangin millum tínar tankar, kenslur og kropslig aftursvar, umframt hvussu ein ber seg at. Síðan kanst tú saman við tínum viðgera gera av, um tú skalt fara í heilivágsviðgerð.